سیستم تعیین ارزش گمرکی (TSC) چیست؟
یکی از کلیدی‌ترین و پرتنش‌ترین مراحل در فرآیند ترخیص کالا، لحظه‌ای است که ارزش محموله شما توسط گمرک تعیین می‌شود. به عنوان یک تاجر یا واردکننده، احتمالاً با این چالش مواجه شده‌اید که ارزش اظهاری شما بر اساس فاکتور خرید، با ارزشی که کارشناس گمرک تعیین می‌کند، متفاوت است. این اختلاف که اغلب به پرداخت حقوق ورودی بیشتر و جریمه‌های سنگین منجر می‌شود، ریشه در سیستمی به نام TSC یا سامانه تعیین ارزش گمرکی دارد.
اما این سیستم دقیقاً چیست؟ چرا به وجود آمد و هدف اصلی آن حل کدام مشکل بزرگ در تجارت بین‌الملل بود؟ در این مقاله از داهی تجارت، به زبان ساده به این سوالات پاسخ می‌دهیم و توضیح می‌دهیم که چرا شناخت این سیستم برای هر واردکننده‌ای حیاتی است.
فلسفه اصلی و هدف بنیادین از ایجاد سیستم TSC، رفع اختلاف دائمی بین صاحب کالا (اظهارکننده) و گمرک است. گمرک ایران سال‌ها با دو چالش بزرگ و متضاد در زمینه ارزش‌گذاری کالاها مواجه بود:
کم‌فاکتوری (Under-invoicing): برخی واردکنندگان برای پرداخت حقوق ورودی کمتر، ارزش کالای خود را پایین‌تر از مقدار واقعی اعلام می‌کردند.
بیش‌فاکتوری (Over-invoicing): در نقطه مقابل، برخی افراد برای دریافت ارز دولتی یا یارانه‌ای بیشتر، ارزش کالا را بسیار بالاتر از حد واقعی اظهار می‌کردند.
برای مقابله با این تخلفات و جلوگیری از تضییع حقوق دولت یا سوءاستفاده‌های ارزی، گمرک به یک ابزار کنترلی شفاف و استاندارد نیاز داشت. سیستم TSC به عنوان یک مرجع مرکزی طراحی شد تا افراد پیش از اظهار رسمی، ارزش کالای خود را با سوابق ثبت‌شده در آن بسنجند و از صحت ارزش اظهاری خود اطمینان حاصل کنند.
ارزش گذاری کالاها قبل از سامانه tsc
تا پیش از راه‌اندازی این سامانه، فرآیند ارزش‌گذاری به شدت ناکارآمد و پرریسک بود:
تشخیص بر اساس تجربه کارشناس: صحت‌سنجی ارزش کالا کاملاً بر عهده کارشناسان گمرک بود و عمدتاً به تجربه و دانش شخصی آن‌ها بستگی داشت.
افزایش شدید اختلاف نظر: این رویکرد مبتنی بر فرد، باعث بروز اختلاف نظرهای بسیار جدی می‌شد. ممکن بود دو کارشناس مختلف برای یک کالای کاملاً یکسان، دو ارزش متفاوت در نظر بگیرند.
دعاوی طولانی و هزینه‌های گزاف: این اختلافات به دعاوی طولانی‌مدت بین صاحب کالا و گمرک می‌انجامید که نتیجه آن اغلب توقف کالا در انبار گمرک برای هفته‌ها یا ماه‌ها و تحمیل جریمه‌های سنگین و پیش‌بینی‌نشده به واردکننده بود.
در حقیقت، سیستم سنتی فاقد یک معیار استاندارد و یکپارچه بود و همین موضوع، ریسک و هزینه‌های تجارت را برای بازرگانان به شدت افزایش می‌داد.
سیستم TSC برای پایان دادن به این عدم شفافیت ایجاد شد. این سامانه در واقع یک پایگاه داده (Database) عظیم است که در آن، ارزش گمرکی کالاها ثبت شده است. اساس کار این سیستم، کد تعرفه کالا (HS Code) است.
گمرک با ایجاد بیش از ۷۰,۰۰۰ عنوان کالا در این سامانه، برای هر کد تعرفه، یک یا چند سابقه ارزشی تعریف کرده است. فرآیند کار به این صورت است:
مراجعه به سامانه: شما به عنوان صاحب کالا، پس از ورود محموله، به سامانه TSC مراجعه می‌کنید.
جستجوی کد تعرفه: کد HS Code کالای خود را جستجو کرده و سوابق ارزشی ثبت شده برای آن را مشاهده می‌کنید.
تطبیق ارزش: ارزش اظهاری خود را با مقادیر موجود در سامانه مقایسه می‌کنید.
نکته جالب و استراتژیک این است که حتی اگر قیمت واقعی خرید شما با سامانه متفاوت باشد، بسیاری از تجار حرفه‌ای تلاش می‌کنند ارزش اظهاری خود را به ارزش ثبت شده در TSC نزدیک کنند تا از بروز اختلاف و درگیر شدن در فرآیندهای اداری پیچیده جلوگیری کنند.
یک استثنای بسیار مهم: کالاهای استراتژیک با ارزش ثابت
باید بدانید که همه کالاها در سیستم TSC دارای ارزش مرجع و قابل انعطاف نیستند. دسته‌ای از کالاها تحت عنوان “کالاهای استراتژیک” شناخته می‌شوند که ارزش آن‌ها به شکلی بسیار دقیق و ثابت توسط دولت تعیین و ابلاغ می‌شود.
برای این کالاها، شما حق هیچ‌گونه انحرافی از قیمت اعلام‌شده را ندارید. برخی از مهم‌ترین مثال‌ها عبارتند از:
خودروهای سواری: برای مثال، اگر دولت اعلام کند ارزش گمرکی یک مدل خاص از مرسدس بنز، دقیقاً ۵۰,۰۰۰ دلار است، شما حق ندارید آن را ۴۹,۰۰۰ یا ۵۱,۰۰۰ دلار اظهار کنید. هر دو مورد تخلف محسوب شده و منجر به جریمه خواهد شد.
کالاهای اساسی: محصولاتی مانند ذرت، گندم و جوی دامی نیز در این دسته قرار می‌گیرند و دولت هرچند وقت یکبار، بخشنامه قیمت دقیق آن‌ها را صادر می‌کند.
اجزای ارزش گمرکی چگونه مشخص می‌شود و TSC چگونه صحت آن را می‌سنجد؟
قبل از هر چیز، باید بدانیم ارزشی که به گمرک اعلام می‌کنیم (که مبنای محاسبه تمام هزینه‌هاست) چگونه محاسبه می‌شود. بر اساس قوانین گمرکی، ارزش گمرکی (Customs Value) مجموع هزینه‌های زیر است:
بهای خرید کالا: قیمت اصلی که برای خرید کالا در مبدأ پرداخت کرده‌اید.
هزینه‌های جانبی: کلیه هزینه‌های مرتبط تا رسیدن کالا به اولین مرز ورودی کشور، شامل:
- هزینه حمل و نقل
- هزینه بارگیری
- هزینه بسته‌بندی
- هزینه بیمه
مالیات و عوارض مبدأ: هرگونه مالیات یا عوارضی که در کشور مبدأ پرداخت شده باشد.
مجموع این سه بخش، ارزشی را تشکیل می‌دهد که شما باید به گمرک اظهار کنید. پس از اظهار، گمرک فرآیند راستی‌آزمایی خود را با استفاده از ابزارهایی مانند TSC آغاز می‌کند تا مطمئن شود شما راستش را گفته‌اید یا نه.
اسناد و مدارک کلیدی برای تعیین و اثبات ارزش گمرکی
ارزشی که شما به گمرک اعلام می‌کنید و کارشناس گمرک آن را بررسی می‌کند، باید بر اساس اسناد و مدارک معتبر باشد. این مدارک اصلی که هم مبنای اظهار شما و هم مبنای بررسی کارشناس هستند، عبارتند از:
فاکتور (Invoice): سند اصلی خرید کالا.
پروفورما اینویس (Proforma Invoice): پیش‌فاکتور که جزئیات معامله را قبل از نهایی شدن نشان می‌دهد.
کامرشیال اینویس (Commercial Invoice): فاکتور تجاری نهایی که برای امور گمرکی صادر می‌شود.
بارنامه (Bill of Lading): سند حمل کالا.
بیمه‌نامه (Insurance Policy): سند بیمه بار.
گواهی مبدأ (Certificate of Origin): سندی که کشور سازنده کالا را مشخص می‌کند.
این شش مدرک، ستون فقرات پرونده گمرکی شما را تشکیل می‌دهند و صحت ارزش اظهاری شما به آن‌ها وابسته است. در واقع کارشناسان گمرک با دیدن این موارد ارزش گمرکی کالای ما را مشخص می‌کنند.
ارتباط و تفاوت TSC با HS کد
برای درک TSC، ابتدا باید کد تعرفه (HS Code) را بشناسیم. این کد، شناسنامه بین‌المللی کالای شماست.
کد تعرفه (HS Code) چیست؟ یک کد ۸ رقمی است که ماهیت کالا را مشخص می‌کند.
۴ رقم اول: در تمام دنیا مشترک و یکسان است.
۴ رقم دوم: توسط هر کشور (در ایران، وزارت صمت و بازرگانی) برای جزئیات بیشتر تعریف می‌شود.
کد تعرفه چه چیزی را مشخص می‌کند؟ این کد تعیین‌کننده موارد حیاتی زیر است:
میزان دقیق عوارض گمرکی
وجود هرگونه ممنوعیت واردات
نوع ارز تخصیصی به کالا
و اینکه چه کالاهایی دقیقاً زیرمجموعه آن قرار می‌گیرند.
ارتباط با TSC: سامانه TSC برای ارزش‌گذاری، مستقیماً از کد تعرفه استفاده می‌کند. این سیستم بر اساس چهار رقم اول و بین‌المللی HS Code ساخته شده و سوابق ارزشی را در دسته‌بندی‌های مرتبط با آن ثبت کرده است.
با دانستن این ارتباط، فرآیند جستجو در TSC کاملاً شفاف می‌شود. برای اینکه بفهمید گمرک چه ارزشی برای کالای شما پیش‌بینی کرده است، باید اطلاعات زیر را آماده داشته باشید:
چهار رقم اول کد تعرفه (HS Code) کالای خود.
نام دقیق کالا و مشخصات فنی آن.
کاربردهای کالا.
با استفاده از این اطلاعات، می‌توانید در سامانه جستجو کرده و به ارزش مرجع گمرکی دست پیدا کنید.
مهم‌ترین نکته‌ای که باید بدانید این است:
کد تعرفه (HS Code): یک کد بین‌المللی و هماهنگ‌شده در سراسر جهان است که برای طبقه‌بندی کالاها استفاده می‌شود. این کد مشخص می‌کند که ماهیت کالا چیست، چه عوارضی به آن تعلق می‌گیرد و آیا محدودیتی برای ورود دارد یا خیر.
سیستم TSC: یک سامانه کاملاً داخلی و ملی است که صرفاً برای گمرک ایران طراحی شده. هدف این سیستم یک چیز است: تعیین ارزش گمرکی کالا بر اساس سوابق داخلی.
بنابراین، در حالی که HS Code زبان مشترک تجارت جهانی است، TSC ابزار داخلی گمرک ایران برای ارزش‌گذاری بر مبنای آن زبان مشترک است.
چگونه می‌توان به سیستم تعیین ارزش گمرکی (TSC) اعتراض کرد؟
اگر ارزش تعیین‌شده در سامانه TSC برای کالای شما منطقی نیست، شما حق اعتراض دارید. فرآیند اعتراض به این صورت است که به دفتر تعیین ارزش گمرک ایران مراجعه کرده و مدارک خود را ارائه می‌دهید. اما در میان تمام اسناد، یک مدرک وجود دارد که از همه قدرتمندتر است:
فاکتور تایید شده توسط اتاق بازرگانی کشور مبدأ
این یعنی فروشنده، فاکتور صادر شده برای شما را به اتاق بازرگانی شهر یا کشور خودش برده و در آنجا مهر تایید رسمی دریافت کرده است. چنین فاکتوری از نظر گمرک ایران یک مدرک کاملاً معتبر و رسمی تلقی می‌شود و یکی از محکم‌ترین اسنادی است که می‌توانید برای اثبات ارزش واقعی کالای خود و رد کردن ارزش اعلامی در TSC ارائه دهید.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی:
تعیین ارزش گمرکی یک فرآیند ساده نیست؛ بلکه یک میدان پیچیده با ریسک‌های مالی بسیار بالاست. بدبینی‌های تاریخی، جریمه‌های کمرشکن و قوانین پیچیده، این مرحله را به یکی از تخصصی‌ترین بخش‌های فرآیند واردات تبدیل کرده است.
در طول سال‌ها همیشه بازرگان‌هایی بودند که می‌خواستند حقوق گمرکی کمتری رو به دولت پرداخت کنند. بنابراین، یک مبلغی رو برای خرید کالا می‌پرداختند و رقم بسیار کمتری رو موقع اظهار در گمرک ارائه می‌کردند. یعنی فاکتور خرید را دستکاری می‌کردند. به عنوان مثال فاکتور ۲۰۰ هزار دلاری را دستکاری می‌کردند به فاکتور ۵۰ هزار دلاری! خب طبیعی است که وقتی حقوق و عوارض گمرکی، درصدی از ارزش کل کالا باشد، بازرگان حقوق گمرکی کمتری رو پرداخت خواهد کرد.
یک سمت دیگر این مسئله، مسئله بیش‌اظهاری هست. این اتفاق هم بارها دیده شده که بازرگان‌هایی تقلب کردند و ارزش ۲۰۰ هزار دلاری کالای خود را ۴۰۰ هزار دلار اعلام کردند. چرا؟ به خاطر تفاوت نرخ ارز، همانطور که می‌دانید چند مدل نرخ ارز در بازار وجود دارد و دولت مبلغی را به عنوان سوبسید به بازرگان می‌دهد. اگر به عنوان مثال نرخ دلار امروز ۸۰ هزار تومان باشد دولت آن را با نرخ ۶۰ هزار تومان به بازرگان خواهد داد. یعنی ۲۰ هزار تومان ارزانتر ارز را دریافت خواهد کرد و اگه بازرگان به دروغ ارزش کالای خودش را بیشتر اعلام کند بنابراین می‌تواند منفعت زیادی ببرد و ارز زیادی را از مملکت خارج کند.
و از طرف دیگر بدبینی‌های کارشناسان گمرک باعث می‌شود که بعضی وقتها بازرگانی که واقعیت را گفته هم ضرر کند. یعنی بازرگان رفته به صورت عمده و در حجم بالا خرید کرده، یا توانسته فروشنده بهتری پیدا کند،یا حتی کالای با کیفیت پایین‌تری خریده و قیمت واقعی را اعلام کرده اما کارشناس اظهار قیمت شما را نمیپذیرد و فکر می‌کند شما خواستید حقوق کمتری پرداخت کنید.
در تمامی موارد کارشناس اگر متوجه کم فاکتوری یا بیش فاکتوری شما شود می‌تواند علاوه بر اینکه اختلاف نرخ ارزش کالایی که شما ارائه کردید و قیمتی که در سامانه اعلام شده را از شما بگیرد بلکه می‌تواند از ۵۰ درصد تا سه برابر یعنی ۳۰۰ درصد شما را جریمه کند . بنابر تمامی موارد ذکر شده وجود یک سامانه یکپارچه برای تعیین نرخ ارزش کالاها هم برای کمک به صاحبان کالا و هم کارشناسان گمرک بسیار ضرورت دارد.
